ARXIPELAG

         Arxipelag– bir-biridan unchalik uzoq bo‘lmagan va odatda bir butun deb hisoblanadigan orollar to‘dasi. Bir arxipelagga kiradigan orollar paydo bo‘lishi, geologik tuzilishi, o‘simliklari, hayvonot dunyosi jihatidan o‘xshash bo‘ladi. Arxipelag paydo bo‘lishiga ko‘ra materik, marjon, vulqan orollariga bo‘linadi.
Malay arxipelagi – Yer yuzidagi eng yirik orollar toʻplami, Osiyoning materik qismi bilan Avstraliya oraligʻida. Jami 10 mingdan ortiq orollardan iborat boʻlib, umumiy maydoni 2 mln. km².ga yaqin. Katta Zond orollari, Kichik Zond orollari, Filippin va boshqa bir necha mayda orollardan iborat. Malay arxipelagida Indoneziya, Malayziya va Filippin davlatlari joylashgan. Relyefi, asosan, togʻli, 100dan ortiq harakatdagi vulqoni bor. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Eng baland joyi Kalimantan orolidagi Kinabalu togʻi bo‘lib, balandligi 4101 metrga teng. Yirik qalay konlari bor, neft, gaz, temir, nikel, mis, volfram, marganets rudalari, boksit qazib chiqariladi.
Iqlimi ekvatorial va subekvatorial. Tekisliklarda yil davomida harorat 23—26°. Yiliga 1000–2000 mm, togʻlarda 5000 mm.gacha yogʻin yogʻadi. Daryolari sersuv, biroq qisqa, ba’zilaridagina kema qatnaydi. Tuprog‘i qizil, qizilqoʻngʻir, togʻlarda qoʻngʻir va togʻ-oʻtloqi, vodiylarda allyuvial tuproqlar uchraydi. Tekislik va past togʻlar 1200–1300 m.gacha sernam torpik oʻrmonlar, undan yuqorisi subtropik oʻrmonlar bilan qoplangann, baʼzi joylari musson oʻrmonlari va savannalardan iborat. Daryo vodiylari va dengiz sohillarida mangra oʻrmonlari bor. Tekisliklarning katta qismi ekinzor. Flora va faunasi juda boy. Ularning 30—35 foizi endemik turlar. Faunasining eng xarakterli vakillari: odamsimon va itsimon maymunlar, fil, karkidon, malay ayigʻi, malay qizil boʻrisi.

             “KECHA” VA “ERTA” OROLI
Alyaska va Sibirning orasi, Bering bo‘g‘ozi o‘rtasida ikkita mo‘jazgina orol joylashgan. Bular Rossiya (Katta Diomida) va AQSH(Kichik Diomida) tarkibiga kiruvchi  Diomida orollaridir.

Ular orasidagi masofa bor-yo‘g‘i 3.8 kilometr bo‘lsa-da,  soat farqi 23 soatga teng, ya’ni ikki orolni soat demarkatsion chizig‘i ajratib turadi. Bu  chiziq ayni paytda sana almashish chizig‘i ham hisoblanadi. Shuning uchun ularni ‘‘kecha oroli‘‘ va ‘‘erta oroli‘‘ deb ham atashadi. Sababi bittasida yangi kun boshlangan bo‘lsa, ikkinchisida kechagi sana davom etadi. Ikkala orol ham qoyalar va daralardan iborat. Iliq oylarda orollarni ko‘pincha tuman qoplab oladi. Qishda esa ikki orolni bog‘lovchi muz ko‘prik hosil bo‘ladi. Ana shu paytda Rossiyadan AQSHga piyoda borib kelish mumkin bo‘ladi. Albatta bu faqat nazariy jihatdan xolos. Aslida, Bering bog‘ozini ruxsatsiz kesib o‘tish qonunan taqiqlanadi.
Orollarda  3000 yil oldin ilk bora eskimoslar istiqomat qilganlar.1648-yilda rus tadqiqotchisi Semen Dejnev orollarga qadam qo‘ygan birinchi yevropalik inson edi. 1728-yil 16-avgustda  esa Beris Bering ushbu orollarni qayta kashf etgan. Rossiya 1867-yilda Alyaskani AQSHga sotgan payt Kichik Diomida ham shartnomaga kiritilgan va ikki orol o‘rtasida yangi chegara belgilangan.
Garchi ikki orol siyosiy jihatdan ajratilgan bo‘lsa-da, qarindosh-urug‘chilik aloqalari davom etaverdi. Tumanli kunlar kelishi bilan mehmondorchilikka borish mavsumi boshlanar edi. 1940-yilarning oxiriga kelib, ”Sovuq urush” boshlanishi bilan  Katta Diomida harbiy bazaga aylantiriladi va tub aholi boshqa hududlarga ko‘chirilib, orollar o‘rtasidagi qarindosh-urug‘chilik rishtalari butun umrga uzib qo‘yildi. Kichik Diomida orolining ko‘pchilik aholisi qit’aga ko‘chirilgan bo‘lishiga qaramasdan, orolda yashab qolganlar ham bor. Hozirda u yerdagi Diomida qishlog‘ida yashovchi eskimoslar soni 200 kishi atrofida bo‘lib, ular baliq va qisqichbaqa ovlab kun kechirishadi.

QIRG'OQNI “HIS QILMAYDIGAN” DARYO
   
     Janubiy Amerika. Amazonka. Yam-yashil daraxtzorlar orasidan hapqirib toshadigan Maranon irmog'i Sharqiy Kordilera tog'i orqali Amazonka pasttekisligiga chiqadi va darhol Ukayli daryosi bilan qo'shiladi. Ana shu nuqtada hayratlarga sabab bo'ladigan dunyoning eng sersuv va ulkan daryosi paydo bo'ladi.

  6400 kilometrli “anhorcha” uzunligi jihatidan Nildan keyingi o'rinda turadi. Keyingi yillarda Amozonka Ukayali irmog'i bilan birlashib, 6992 kilometrga yetgani aytilmoqda. Amazonka 7180 ming kilometr kvadrat maydondan suv yig'adi. “Anhorcha”ga, taxminan, 500dan ortiq  irmoq va ko'plab yirik daryolar quyiladi. O'ng tomondan Ukayali, Jurua, Madeyra, Tapajos, Shingu, chapdan Isa, Yapura, Riu-Negru daryolari qo'shilib kengaya boradi. Uning o'rta oqimi kengligi 5, quyi oqimi 80, Atlantika okeaniga quyilish joyi 320 kilometrga boradi.

Amazonka suvining „teskari oqish“ hodisasi 1400 kilometr yuqori oqimgacha kuzatiladi. Bunga okeandagi qalqish hodisasi sababchidir. Amazonkaning chuqurligi o'rta oqimida, taxminan, 70 metr, quyilish joyida 15—45 metr. Daryo yilning hamma faslida suv bilan to'la bo'lishiga qaramasdan, may- iyunda qirg'oqni “his qilmay” to'lib-toshadi. U yil davomida o'z havzasidan 1 milliard tonna loyqa oqizib, qor, muz, yomg'ir suvlaridan to'yinadi. O'rtacha suv sarfi 220 ming m³/sek. Daryoning kemalar qatnay oladigan qismi uzunligi 4300 kilometrga yetadi. Yirik okean kemalari Manaus shahrigacha (okeandan 1690 kilometr uzoqlikda) bemalol qatnay oladi. Asosiy portlari: Ikitos, Manaus, Obidus, Santa-rel, Belen.
 

And tog'lari quchog'idagi Amazoniya
Amazonka  daryosi Amazonka pasttekisligidan oqib otadi. Bu pasttekislik Yer sharidagi eng katta pasttekislik. Maydoni 5 millon kilometr kvadratdan ziyod. Gviana va Braziliya tog'liklari oralig'ida, And tog'laridan Atlantika okeanigacha cho'zilgan. Janubiy Amerika platformasining sineklizasi (botig'i) uchlamchi davrning dengiz, koldaryo yotqiziqlari bilan to'lishi natijasida paydo bo'lgan. Bu yerda neft, marganes, gematit konlari bor. Amazonka pasttekisligining katta qismi ekvatorial iqlim, Yil boyi harorat +24 °C, +27 °C atrofida bo'lib, 1500—3000 millimetr yogin tushadi. Amazonka pasttekisligi doimiy yashil o'rmonlar bilan qoplangan. Bunday ormonlar ekvatorning har ikki tomonida yastanib yotadi. Janubiy Amerikada selva (portugalcha, “ormon”) deb nomlanuvchi ekvatorial ormonlar katta maydonlarga chozilgan. Amazonka havzasidagi ormonlar egallagan hududlarga Amazoniya deb nom berilgan. Bu yer flora va faunasi bilan xima-xil xazinalar makonini eslatadi.

Amazoniya kopgina qimmatbaho daraxtlar — kauchuk beradigan geveya daraxti, palmalarning har xil turlari, kakao daraxti, yogonligi 15 quloch keladigan, balandligi 80 metrli seyba — paxta daraxti, qimmatli yogoch beradigan sedrella daraxti, Braziliya nomining kelib chiqishiga sabab bolgan pay brazil daraxti (qizil daraxt), qovun daraxtlarining vatani hisoblanadi. Eng yengil va qattiq bals daraxti ham shu zonada osadi. Ormonlarda yirik daraxtlar tanasiga chirmashib ketgan osimliklar talaygina. Ekvatorial ormonlar tagida podzollashgan laterit tuproqlar — qizil-sariq ferralitlar vujudga kelgan.

Zonaning hayvonot dunyosi Osiyo va Afrika hayvonlari kabi daraxtlarda yashashga moslashgan. Masalan, dumi bilan osilib yashaydigan maymunlar, yalqovlar, hatto qurbaqa va kaltakesaklar ham daraxtlarda hayot kechiradi. Daryolar boyida, suv havzalarida va botqoqli yerlarda tuyoqli hayvonlar: tapirlar va suv chochqasi (karibarlar), eng yirik bogma anakonda iloni, boa bogma iloni, bushmaster (zaharli ilon)lar, yirtqich „daryo odamxori“ — piranya baligi va kaymanlar yashaydi. Qalin ormonlar orasida yirtqich hayvonlardan yaguar uchraydi. Qushlardan kolibri, xilma-xil totilar, katta shaftolixorlar kop tarqalgan. Yirik kapalaklar, yaltiroq qongizlar, orgimchaklar va chumolilar bu hudud tabiatini yanada gozallashtiradi.

ZAYTUN TINCHLIK RAMZI
     

       Moy daraxti haqida eshitgan  bo‘lsangiz kerak. Bu zaytun daraxti bo‘lib, Ispaniya, Italiya, Fransiya, Gretsiya, Turkiya, Suriya, Livan, Falastin, Misr, Jazoir, Marokash kabi mamlakatlarda o‘sadi. Yog‘  uning xom yoki yetilgan mevasidan siqib olinadi. Zaytun daraxtidan yog‘ olish, taxminan, 2500 yil muqaddam Misrda kashf etilgan. Biroq Firavn Navuxodonosor davrida zaytundan yog olish texnalogiyasi sir tutilgan. Kim bu sirni oshkor qilsa, o‘lim jazosiga hukm qilingan va sirdan voqif bo‘lgan mamlakat ustiga qoshin tortilgan.

Shu  davrda bu o‘simlikka sajda qilingan, qilich ko‘tarib kelgan yovga qarshi yerli aholi qilich o‘rniga zaytun shoxlarini ko‘tarib chiqqan. “Bizning boshimizni emas, insonni to‘ydiradigan mana bu muqaddas daraxtni kes! Shu kesilsa, biz quriymiz” deyishgan. Shundan buyon zaytun tinchlik ramziga aylangan.

            NON DARAXTLARI

             Non deganda, shirin bug‘doy unidan qilingan qip-qizil shirmoy kulchalar ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Shuningdek, bu ne'matning daraxtda ham o‘sadigan turlari bor.
      Janubiy Osiyo xalqlariga non daraxti qadimdanoq ma'lum va mashhur. Uning nomi artokarpus integra atalib, hosili shoxlarida emas, balki tanasining yo‘g‘on qismida joylashgan. Mevasi qovunsimon shalkda bo‘lib, uzunligi 30 sm.dan 90 sm.gacha, aylanasi esa 25-30 sm, og‘irligi 10-15 kg. keladi.
       Tarkibida kraxmal, shakar moddasi va biroz moy bor. Shuning uchun ham undan qadim zamonlardan hozirgacha non tayyorlab kelishadi (ayniqsa afrikaliklar). Non tayyorlash usuli juda oddiy: chuqurligi 1 metr, eni 1,5 metr keladigan o‘ra qaziladi. Uning ostiga va devorlariga banan barglari (xamirga aralashib ketmasligi uchun) to‘shaladi. Non daraxtining yetilgan mevalari bir necha  joydan qoziq bilan teshilib, o‘rtaga tashlanadi. Qarabsizki, bir necha kundan so‘ng mevalar achib xamirga aylanadi. Xamirdan esa patir kulchalar tayyorlanib, tandir yo qozonda pishiriladi.
Non daraxtining maniok (bu daraxt emas buta) deb ataluvchi turi ham mavjud. Non uning ildizidan tayyorlanadi. Bu usul Dominikada yashovchi aravak qabilasida yaxshi saqlanib qolgan.
     

Aslida, ildizi juda zaharli. Uning zahri ov qilishda yoy o‘qi hamda nayza uchiga surkaladi. Ammo qanchalik zaharli bolmasin, baribir undan non tayyorlashadi. Butaning ildizi kovlab olingach, maydalab tuyiladi va suv qo‘shib, xamir qoriladi. Xamirni qopga solib, og‘zi bog‘lanadi va qunt bilan uzoq eziladi, shunda suv zaharni yuvib ketadi. So‘ng xamirni qopi bilan sopol xumga solib, ustidan og‘ir tosh bilan bostirib qo‘yiladi. Suvi siqilgach, xamir achib, non yopishga tayyor holga keladi.